Downloaden:: Melanchthon: reformator naast Luther
Bent u bekend met Philippus Melanchthon? Nee? Schaamt u zich nu niet, want in Duitsland – waar Melanchthon in de 16e eeuw een belangrijke plaats innam – weet men op de vraag wie of wat Melanchthon was de gekste antwoorden te geven. De één beweert dat hij een beroemd toneelspeler was, de ander ziet in hem een Nobelprijswinnaar, nog weer anderen denken dat hij paus was of keizer, en zelfs durft een enkeling het aan de naam Melanchthon te verbinden met een bestanddeel van een atoomkern. Natuurlijk weten goede kerkbodelezers wel dat deze man zich bijna altijd naast Luther heeft opgesteld en dat hij aan de grote reformator zijn eigen grote gaven heeft aangeboden voor de opbouw van de kerk der Reformatie. Zonder Melanchthon zou de Lutherse hervorming misschien wel een ongeordende zaak zijn gebleven.
Wel, het wordt tijd dat we nader kennis maken met deze kleine man – lengte niet veel meer dan 1.50 m – die al te lang in de schaduw van Luther is gebleven. Nu kan die nadere kennismaking heel goed vormkrijgen, ook na het lezen van dit artikel: er is dit voorjaar namelijk een heel fraai boekwerk over Philippus Melanchthon uitgekomen in de Nederlandse taal. Daarover straks meer.
Overgangstijd
Melanchthons geboortedatum is 16 februari 1497. Dus nog net in de middeleeuwen, tenminste als we 1500 als het eindpunt ervan mogen zien. Maar de ‘nieuwe tijd’ kondigde zich al duidelijk aan: vijf jaar eerder had Columbus Amerika ontdekt. Op het gebied van de kunsten was er al meer dan 100 jaar een vernieuwingsbeweging aan de gang die bekend staat als de Renaissance – de dichter Petrarca geldt als de eerste ‘moderne mens’ (plm. 1350). In zijn omgeving ging men dan ook steeds hoger opzien naar het verschijnsel mens, een schepsel met zeer veel (onderschatte) mogelijkheden. Daaraan is de naam Humanisme verbonden. Christelijk humanisme wel te verstaan, zoals bij Erasmus – in duidelijk onderscheid van het latere humanisme dat veel ongodsdienstige trekken vertoont.
Van Bretten naar Wittenberg
Het jaar 1497 betekent ook dat Melanchthon bijna 14 jaar jonger is dan Luther. Maar als Luther in 1517 zijn reformatiearbeid omzet in stellingen tegen de aflaat, is Melanchthon al niet ver meer van het moment waarop hij zich als wetenschapper naar Wittenberg zal begeven.
Nu zat dat contact met Luther er niet direct in gezien de jeugd van Melanchthon. Als kind groeide hij op in het stadje Bretten, dat in Zuidwest-Duitsland ligt – ver van het Saksische Wittenberg. In Bretten had zijn vader een goedlopende wapensmederij. Maar vader werd ziek, wellicht door vergiftiging vanwege het werken met metalen; hij stierf toen zijn zoon nog maar 11 jaar was. Daarmee was de toekomst van Philippus eerst heel onzeker, maar een ver familielid ontfermde zich over hem en liet hem de beste scholen doorlopen om een zo goed mogelijke vorming te ontvangen. Zo kon Philippus al op 12-jarige leeftijd worden ingeschreven als student in Heidelberg. Omdat hij nog te jong was – 15 jaar – kon hij in Heidelberg nog geen magistergraad ontvangen. Daarom vertrok hij naar de universiteit van Tübingen waar dat wel mogelijk was. Daar werd hij aangesteld als leraar in de geschiedenis en in de welsprekendheid. Deze onderwijservaring kwam hem goed van pas toen hij op voorspraak van zijn beroemde oom Johannes Reuchlin werd benoemd tot hoogleraar Grieks in de stad waar Luther nog maar net zijn reformatie was begonnen. Waarschijnlijk was Melanchthon met zijn 21 jaar de jongste professor Grieks ooit. Maar hij stond nu naast Luther en zou ervoor zorgen dat Wittenberg een warm centrum werd voor allen die de theologie van de Reformatie wilden leren kennen. En dat zou geen betekenis kunnen hebben als men niet goed geschoold was in het Grieks, de taal van het Nieuwe Testament.
Medestander van Luther
Toen Luther zich in 1519 in Leipzig moest verdedigen wegens zijn kritiek op de pauselijke kerk, stond Melanchthon hem met raad en daad terzijde. Dat was ook wel nodig, want tegenover Luther stond niemand minder dan de fel-katholieke dr. Johannes Eck. Doordat Melanchthon op belangrijke momenten Luther belangrijke gegevens in het oor fluisterde en hem daarmee een macht aan ‘wapentuig’ leverde, kon het dispuut van Leipzig als door Luther gewonnen worden beschouwd. Eerder al was Melanchthon diep geraakt door Luthers ‘theologie van het kruis’, zeg maar het hart van het evangelie en dus ook de ware schat van de kerk.
In de jaren 1520-21 wilden paus en keizer Luther uitschakelen. Via de pauselijke banbul en de befaamde rijksdag van Worms leek Luther in het isolement te komen. Maar Melanchthon nam het publiek voor zijn grote collega op met een ‘Oratio Luthero’, een toespraak ten gunste van Luther. Beide mannen onderhielden nauw briefcontact toen Luther op de Wartburg moest vertoeven; daar werkte hij aan de vertaling van het Nieuwe Testament uit het Grieks. Uiteraard heeft Melanchthon hem geholpen om de juiste vertaling te bereiken.
Het mag begrijpelijk zijn dat de jonge Melanchthon in 1521-22 niet opgewassen was tegen het dopers radicalisme dat zich in Wittenberg juist manifesteerde toen Luther op de Wartburg verbleef. Het doordrijven van deze radicalen bracht Luther ertoe zijn veilige burcht te verlaten en in Wittenberg de evangelische rust te herstellen. Het academisch werk kon spoedig weer doorgaan.
Augsburgse Confessie opgesteld
Uit het veelzijdige en rijke levensverhaal van Melanchthon kunnen we helaas maar een paar dingen aanroeren. Hij gaf al in 1521 een systematisch dogmatisch overzicht uit dat onder de naam ‘Loci Communes’ de eerste reformatorische dogmatiek mag heten. Melanchthon heeft het onderwijs aan gymnasia en hogescholen zo verbeterd, dat het Duitse hoger onderwijs eengoed georganiseerd geheel is geworden. Hij heeft daardoor de erenaam ‘Praeceptor Germaniae’ voor gekregen, d.w.z. Leraar van Duitsland.
Een heel bijzondere bijdrage leverde Melanchthon met het opstellen van de Geloofsbelijdenis die namens de reformatorische kerken van Duitsland werd ingediend bij keizer Karel V op de rijksdag van Augsburg (1530); deze heet dan ook de ‘Augsburgse Confessie’ (Latijn: Confessio Augustana). Zij telt 28 artikelen van heel verschillende lengte, maar allemaal gedragen door het nieuwe verstaan van de Heilige Schrift. Het geheel werd aan de keizer voorgelezen, die het echter niet accepteerde als een ‘katholieke’ belijdenis.
Verantwoorde oecumene
Een heel intrigerende zaak was het streven van Melanchthon om de eenheid van de christelijke kerk te herstellen. Daarover zijn omstreeks 1540 meerdere godsdienstgesprekken gevoerd tussen protestanten en katholieken, waarbij ook toenadering werd bereikt op het centrale leerstuk van de rechtvaardiging door het geloof alleen. Maar ondanks alle mogelijke compromisformules is die eenheid er niet gekomen. Eigenlijk was Luther er ook niet zo van gediend. En toen de keizer, de paus en het concilie van Trente zich negatief uitlieten over deze ‘oecumene’, was de kans verkeken op herstel van de breuk. Toch kunnen we globaal zeggen dat Melanchthon weloverwogen te werk was gegaan en dat hij op een verantwoorde wijze het moeizame pad van de oecumene had doorlopen.
Daarna veranderden de verhoudingen grondig, zelfs binnen de reformatie: Melanchthon was theologisch iets opgeschoven in de richting van Calvijn (met wie hij vriendschap sloot), terwijl een flink aantal behoudende lutheranen dit beslist afkeurden. Zo werden zijn laatste levensjaren gestempeld door felle strijd, juist binnen de lutherse gemeenschap. Dit tot groot verdriet van de man die niets liever wenste dan de vrede in de kerk. Hij overleed op 19 april 1560 te Wittenberg. Zijn graf is te vinden naast dat van Luther in de Slotkerk waar de 95 stellingen ooit aan de deur bevestigd werden.
Fraai boekwerk
In 2011 verscheen onder redactie van de Kamper hoogleraar dr. Frank van der Pol, met medewerking van een groep onderzoekers een prachtig uitgevoerd boekwerk over Philippus Melanchthon de bruggenbouwer. Daarin krijgt de lezer een zeer verantwoord en gedetailleerd beeld van deze vredelievende reformator, waarin hij echt uit de schaduw van Luther treedt. Ik kan u dit mooi geïllustreerde boek van harte aanbevelen.
© Dr. Harm Veldman – Zuidhorn
